List do syna

Jest takie miejsce w Bieszczadach, gdzie bardzo wyraźnie widać powikłanie polskich losów. Stoi tam głaz narzutowy z tablicą poświęconą pamięci funcjonariuszy UB, zamordowanych przez bandę Żubryda. Nieopodal zaś krzyż poświęcony temuż Żubrydowi, dowódcy oddziału partyzanckiego, walczącego z władzą ludową. Urodzony w 1918 roku Antoni Żubryd, przedwojenny wojskowy, w 1944 roku złożył podanie o przyjęcie do pracy w UB w Sanoku, powołując się w nim na to, że w latach 1940 - 1941 pracował w charakterze szpiega na rzecz Związku Radzieckiego. Początkowo podanie odrzucono z powodu niejasnej przeszłości Żubryda. Potem go jednak przyjęto. Pełnił funkcję zastępcy komendanta Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Sanoku. W 1945 roku otworzył cele, wyprowadził 10 przetrzymywanych w nich akowców. Stworzył z nich zalążek oddziału partyzanckiego. Podjął walkę z nową władzą. Żona Janina stanęła u jego boku. W 1946 roku oboje zostali skrytobójczo zamordowani. Ich grobu nie udało się odnaleźć do dziś. Żubrydowie osierocili czteroletniego syna Janusza. Adoptowali go krewni. Zakazali mu mówić, czyim jest synem. Szokującą "prawdę" o ojcu poznawał z książki Jana Gerharda "Łuny w Bieszczadach" i filmu Petelskich "Ogniomistrz Kaleń". I oto po pięćdziesięciu latach Janusz Niemiec - noszący nazwisko przybranych rodziców - otrzymuje list od Jerzego Vaulina. W przeszłości towarzysz broni Żubryda, po wojnie reżyser filmów dokumentalnych w Wytwórni "Czołówka" i współpracownik służb bezpieczeństwa, które informował o nastrojach w środowisku filmowców, w tym liście - o formie i stylu utworu literackiego - opisuje swoje związki z Żubrydem i okoliczności, w których go zastrzelił. Jerzy Vaulin, po wielu rozmowach z Iwoną Bartólewską, zgodził się pojechać w Bieszczady na miejsce tamtego zabójstwa, zgodził się też spotkać z Januszem Niemcem. W ostatniej chwili wycofał się. Bartólewska, wykorzystując wcześniejsze nagrania, nakręciła jednak film, choć inny niż zamierzała. Słowami Janusza Niemca przedstawia poruszający dramat dziecka Żubrydów. Szuka w archiwach prawdy o jego ojcu. Dociera do Jana Kielara, w przeszłości łącznika Żubryda. Stara się od Vaulina dowiedzieć, dlaczego zabił, dlaczego napisał list. Wskazuje intrygujące zagadki. Czy Żubryd w latach 1940 - 1941 rzeczywiście pracował w charakterze szpiega na rzecz ZSRR? Czy do UB został skierowany przez polskie podziemie? Dlaczego opisane przez Vaulina okoliczności śmierci Żubrydów są sprzeczne z zachowanymi do dziś dokumentami, z których wynika, że zostali zabici strzałami w tył głowy? Dlaczego... Film dokumentalny, 28 min, Polska 1999 Scenariusz i reżyseria: Iwona Bartólewska Zdjęcia: Wojtek Ostrowski Muzyka: Mikołaj Trzaska