Nurty reformacji w Polsce

Początki ruchu reformacyjnego w Polsce sięgają pierwszej połowy XVI wieku. Bezpośrednio po wystąpieniu Marcina Lutra w 1517 roku w Wittenberdze do kraju zaczęli przybywać pierwsi luteranie. Po 1520 roku król Zygmunt I Stary wydał w Toruniu pierwszy edykt przeciwko rozpowszechnianiu pism i nauki Marcina Lutra. Wcześniej w Polsce istniał silny ruch husycki, który stworzył odpowiednią atmosferę dla późniejszej reformacji. Wpływy husytów w Polsce musiały być znaczne, skoro Władysław Jagiełło wydał przeciw temu ruchowi surowy edykt wieluński w 1424 roku. Ruch reformacyjny w Rzeczpospolitej, którego największe nasilenie nastąpiło za panowania króla Zygmunta Augusta, był - podobnie jak w innych krajach - inspirowany sprzeciwem wobec skostnienia i formalizacji życia religijnego w Kościele katolickim, ale też wobec dotychczasowych stosunków między Kościołem a wiernymi. Zaczęto buntować się przeciwko zeświecczeniu Kościoła i nadużyciom jego hierarchii, przeciwko prywacie duchownych - feudałów. Świadczy o tym dokument instrukcji kapituły krakowskiej na synod z 1551 roku, będący wielkim aktem oskarżenia względem biskupów, opatów i plebanów, dla których sprawy wiary nie miały większego znaczenia. Kościelne przywileje stanowiły jeden z powodów, dla którego szlachta zaczęła buntować się przeciwko katolickiemu duchowieństwu i skłaniać się w stronę reformacji. Główną cechę ruchu reformacyjnego stanowiła samodzielna interpretacja Biblii. Nauka Lutra zaczęła przenikać do środowisk szlacheckich i magnackich na zachodnie i północno-zachodnie ziemie polskie: Śląsk, Wielkopolskę i Pomorze. Jednak prawdziwą twierdzą ewangelicyzmu stały się Prusy Książęce: istniejące pod protektoratem Polski pierwsze państwo ewangelickie w Europie, gdzie na nowo założonym uniwersytecie królewieckim kształcili się protestanci. Stąd reformacja promieniowała na całą Polskę. Wydano tam w języku polskim Nowy Testament. Luteranizm wyraźnie przyjął się na Pomorzu Zachodnim, gdzie został w 1554 roku oficjalnie przyjęty przez Sejm, choć w Krakowie pisma Lutra znalazły się już w roku 1520 roku, gdzie działał Jakub z Iłży - docent Uniwersytetu Jagiellońskiego. Hasła reformacyjne przenikały też do Warszawy, na Mazury i na Litwę. Większe trudności nowy ruch napotkał na Śląsku, gdzie entuzjazm mieszczan i feudałów dla tego wyznania został przytłumiony przez władze habsburskie, co w efekcie doprowadziło do trwałego podziału ludności tego regionu na protestantów i katolików. Trzeba dodać, że luteranizm przyjęli też chłopi na Śląsku Cieszyńskim, który do dzisiaj jest największym skupiskiem ewangelików w Polsce. Inne wyznania protestanckie, takie jak np. anabaptyści czy unitarianie, nie spotkały się z szerokim oddźwiękiem społecznym. Najszybciej przenikał do Rzeczpospolitej luteranizm. Miasta pruskie, takie jak: Gdańsk, Toruń czy Elbląg były luterańskie na długo przed przyznaniem im prawa do wolności wyznania, czego dokonał dopiero w 1557 roku król Zygmunt August w zamian za pomoc, której udzieliły te miasta w czasie wojny w Inflantach. Trzeba przyznać, że król odznaczał się wielką, jak na owe czasy, tolerancją, godząc się trzymać na swym dworze jawnych zwolenników reformacji. Za jego czasów Sejm udzielał na rok lub dwa dorywczej zgody na odprawianie nabożeństw ewangelickich na dworach szlacheckich.