Piłat i inni

Dziwna, poetycka przypowieść o Poncjuszu Piłacie i Jezusie Chrystusie, nazwanym Jeszuą Ha-Nocri, zajmuje w powieści "Mistrz i Małgorzata" cztery z trzydziestu dwóch rozdziałów. Michaił Bułhakow wysnuł ją z lakonicznych zdań Ewangelii według św. Mateusza i włączył do swego dzieła jako powieść Mistrza. Ten zdumiewająco sugestywny opis procesu, skazania i kaźni Chrystusa opowiedziany jest z punktu widzenia prokuratora Judei, Poncjusza Piłata, pana i władcy podbitej przez Rzym prowincji, niepokornej i stale buntującej się przeciw obcemu jarzmu. Bunt tli się wśród intryg Sanhedrynu, naczelnej władzy religijnej Judei, podsycany przez arcykapłanów, którzy usiłują się pozbyć Piłata, dyskredytując go w oczach cesarza. Jednym z epizodów tej walki staje się sprawa niejakiego Jeszui Ha-Nocri, obcego włóczęgi, który przybył do miasta Jeruszalaim i głosząc dziwne nauki zgromadził wokół siebie sporą grupę uczniów. Oskarżony o podżeganie do buntu i zamach na władzę cesarską, zostaje postawiony przed sądem Piłata. Po rozmowie z obwinionym prokurator nie dopatruje się w nim winy, ale pod naciskiem kapłanów z Sanhedrynu decyduje się skazać go na śmierć, gdyż w przeciwnym wypadku oskarżyciele grożą interwencją u cesarza. Jeszua wraz z dwoma zbrodniarzami, Dismosem i Gestasem, zostaje przybity do drewnianego krzyża na Nagiej Górze za miastem, gdzie umiera po wielogodzinnej męce. Zwłoki wykrada podczas gwałtownej burzy jego uczeń, Mateusz Lewita. Prokurator, przekonany o niewinności Jeszui, lecz bezsilny wobec intryg Sanhedrynu, za pośrednictwem szefa tajnej policji, Afraniusza, wywiera zemstę na człowieku, który wydał Ha-Nocriego w ręce kapłanów. Judasz zostaje skrytobójczo zamordowany, a jego zapłata - 30 tetradrachm - zwrócona kapłanom. Ale zemsta nie przynosi prokuratorowi ulgi. Film podzielono na trzy części. Pierwsza, zatytułowana "Piłat", to wielki dialog między Poncjuszem i Jeszuą. Część druga, "Mateusz", opowiada o męce skazańca i rozpaczliwej walce Mateusza o łaskę dla niego. Ostatnia, "Judasz", odmalowuje jego zdradę i śmierć. Przenosząc na ekran wydarzenia sprzed blisko 2 tysięcy lat, Andrzej Wajda nie usiłował ukazać wizji historycznej. Wierny literackiemu pierwowzorowi reżyser wyraźnie podkreśla ponadczasowy, metaforyczny sens tej historii. Nie stylizuje obrazów, lecz stapia ze sobą dwie odległe epoki: początki naszej ery i współczesną niemiecką rzeczywistość. Film rozgrywa się bowiem w scenerii miast RFN: Drogę Krzyżową nakręcono na ulicach Frankfurtu nad Menem, Golgotę stanowiło wysypisko śmieci pod Wiesbaden, sceny w pałacu Piłata powstały w ruinach hitlerowskiej Kongreshalle w Norymberdze. Kamera nie omija przy tym szerokiego tła, włącza w akcję ludzi obserwujących filmowanie, przypadkowych gapiów, autokar z turystami zdumionymi niezwykłym widokiem. Kostiumy, po części zaprojektowane przez Wajdę, stanowią mieszaninę stylizowanych elementów historycznych i współczesnych ubrań, takie też są rekwizyty. Warstwę dźwiękową filmu wypełnia "Pasja według św. Mateusza" Jana Sebastiana Bacha oraz odgłosy dzisiejszej cywilizacji, miejski zgiełk. "Piłat i inni" to dzieło zaskakujące, złożone, pełne różnorodnych znaczeń. Łącząc w sobie elementy wizji ewangelicznej, historycznej i bułhakowowskiej, jest przede wszystkim autorską wizją Andrzeja Wajdy, medytacją polskiego reżysera nad Niemcami, lecz zarazem szerszą refleksją nad problemem cierpienia, zdrady, okrucieństwa, trudnego wyboru między odpowiedzialnością za losy innych i wygodnym "umywaniem rąk".