Tadeusz Boy-Żeleński

Jak we wstępie filmu wspomina mieszkający dziś w Paryżu bratanek Tadeusza Żeleńskiego, Władysław - w 1939 roku wysoki urzędnik Ministerstwa Sprawiedliwości - wkrótce po wybuchu wojny zadzwonił do stryja, by go poinformować, że władze państwowe ewakuują się ze stolicy. Zaproponował mu wyjazd. Następnego dnia pisarz zjawił się w gmachu ministerstwa z żoną. Pojechali karetką więzienną na dworzec, a stamtąd pociągiem do Dubna. Przenocowali, a rano wsiedli w pociąg do Lwowa, ostatni już, jak się okazało. Władysław Żeleński do dziś czuje, że mimo woli przyczynił się do tragedii, jaka rozegrała się w 1941 roku. Tadeusz Żeleński urodził się w 1874 roku w Warszawie. Jego ojciec, kompozytor i nauczyciel muzyki, kilka lat później przeniósł się do Krakowa. Tadeusz ukończył tam Gimnazjum św. Anny, potem podjął studia medyczne na UJ. Uczył się wprawdzie, ale też uczestniczył w pijatykach i namiętnie grał w kraty. A kiedy w 1898 roku zjechał do Krakowa Stanisław Przybyszewski, niemal nie odstępował go na krok, zafascynowany pisarzem i zakochany w jego żonie Dagny. Po otrzymaniu dyplomu ostatecznie w 1901 roku rozpoczął pracę w Szpitalu św. Ludwika. Trybu życia jednak nie zmienił, hulał nadal. W końcu, by się ustabilizować, w 1904 roku ożenił się z Zofią Pareńską, piękną Zosią z "Wesela". Był to jednak związek partnerski, bez miłości. W 1906 roku Żeleński dołączył do grupy twórców kaberetu "Zielony Balonik". Pisywał piosenki i satyry. Wtedy też zaczął kolejne skandalizujące erotyzmem zbiorki wierszy podpisywać psuedonimem Boy, by nie narażać na szwank szanowanego w mieście nazwiska. W tym czasie też od "Fizjonomii małżeństwa" Balzaka zaczęła się wielka translatorska przygoda Żeleńskiego, jakiej odpowiednika nie ma w całej literaturze światowej. Jej efektem stało się przyswojenie Polakom stu kilkudziesięciu tomów literatury francuskiej - od Villona po Prousta, przez całą dramaturgiczną twórczość Moliera - co Francuzi docenili, przyznając tłumaczowi w 1927 roku krzyż oficerski Legii Honorowej, a w 1934 - komandorię Legii Honorowej. W lutym 1919 roku Boy zainteresował się teatrem - został recenzentem krakowskiego "Czasu". Recenzje pisywał potem przez wiele lat, także z teatrów warszawskich, w 1922 roku bowiem przeniósł się do stolicy. Jednocześnie zaczął też parać się publicystyką. W 1929 roku rozpoczął głośną kampanię przeciw dominacji kleru w życiu publicznym oraz karalności przerywania ciąży. Potem zabrał się za odbrązawianie, elektryzując opinię publiczną "Obrachunkami fredrowskimi", szkicem o Mickiewiczu, książką o Marysieńce Sobieskiej. Ostro krytykowany i atakowany - i za twórczość, i za swobodę obyczajów - otrzymał jednak Literacką Nagrodę Warszawy, został też jednym z 15 członków Polskiej Akademii Literatury. W pierwszych dniach września 1939 roku znalazł się we Lwowie. 22 września miasto zajęła Armia Czerwona. Tadeusz Żeleński początkowo podjął pracę w Szpitalu Dziecięcym św. Zofii. W końcu października jednak rozpoczął na Uniwersytecie Lwowskim cykl wykładów o Prouście. 22 listopada otrzymał nominację na profesora literatury francuskiej. Trzy dni wcześniej podpisał oświadczenie "Pisarze polscy witają zjednoczenie Ukrainy". Pisał do "Czerwonego Sztandaru", wstąpił do sowieckiego związku pisarzy. Jego nazwisko pojawiło się na łamach utworzonych przez Wandę Wasilewską "Nowych Widnokręgów". W kilka dni po wkroczeniu Niemców do Lwowa, 4 lipca 1941 r. Tadeusz Boy - Żeleński został aresztowany i z grupą profesorów Uniwersytetu Lwowskiego rozstrzelany na stokach Wzgórz Wóleckich. Ponoć Niemcy nawet nie wiedzieli, kogo zabili. O pisarzu, jego życiu, pisarstwie i tytanicznej pracy translatorskiej, a także kontrowersjach związanych z jego postawą i twórczością, mówią w filmie profesorowie Barbara Winklowa, Henryk