Józef Piłsudski

Trudno w dziejach Polski znaleźć postać bardziej kontrowersyjną, budzącą tak skrajne emocje od uwielbienia do potępienia. Zapewne stąd właśnie Józef Piłsudski zyskał przydomek polityka tragicznego, jak też opinię człowieka, który miał świadomość swej bezradności. Od pewnego momentu Pilsudski był przekonany, że jest jedynym gwarantem ładu moralnego w Polsce. Tracił zaufanie do swoich współpracowników i w ogóle wiarę w ludzi, nabierał przekonania o ułomności ludzkiej natury. Umierał w poczuciu podwójnego ostamotnienia: samotności przemijania i takiej, że nie wychował następców zdolnych pociągnąć jego dzieło. Jednocześnie nie miał chyba poczucia, że nie wypracował rozwiązań instytucjonalnych, bo lekceważył tę sferę polityki. Wierzył w siłę ludzkich charakterów, co okazało się wielkim złudzeniem. Dlatego system piłsudczykowski okazał się tak nietrwały politycznie. Sanacja rządziła do 1939 roku, ale po śmierci Pilsudskiego podzielila się, a potem - obwiniana o klęskę wrześniową - rozpadła się jako obóz polityczny. Pozostało jednak po niej wychowanie części młodego pokolenia w etosie służby dla kraju, co ujawniło się choćby w czasie wojny w Armii Krajowej, Szarych Szeregach.