Pan Cogito

Cykl "Pan Cogito", opublikowany w 1974 r., zaliczany jest do najwybitniejszych osiągnięć Zbigniewa Herberta, piewcy antyku i tradycji śródziemnomorskiej, znawcy kultury, którego również zajmują dylematy egzystencjalno-moralne człowieka. Tom wierszy, które składają się na ten poemat i traktat filozoficzny zarazem, zawiera refleksje o osobie ludzkiej, cierpieniu i bólu. Pan Cogito to uosobienie człowieka współczesnego, postać syntetyczna, której charakter, reakcje i poglądy poeta kreśli z dystansem, często z ironią, ale jednocześnie ze współczuciem i sympatią. Cogito rozmyśla o poczuciu tożsamości, o duszy, odkupieniu i piekle, o Prometeuszu, Minotaurze, Kaliguli, Spinozie. Stawia pytania od wieków zaprzątające ludzką świadomość, kontempluje dzieła sztuki i naturę. Szuka sensu istnienia. Błądzi, ale też zdobywa się na postawę heroiczną: "bądź odważny gdy rozum zawodzi bądź odważny /w ostatecznym rachunku/ jedynie to się liczy". Telewizyjny Pan Cogito, w okularach, skromnym paletku, poruszający się na tle obwiedzionego murem podwórka z jednym nędznym drzewkiem z boku, zewnętrznie przypomina postaci sprzed stulecia. Ale właśnie ten "nieporadny relikt przeszłości" dokonuje obrachunku sumienia "człowieka myślącego" XX wieku. Towarzyszy mu "sześć postaci z wyobraźni", wykreowanych przez aktorów Teatru Pantomimy - nie dublując, lecz dystretnie podkreślając poetyckie walory tekstu. Monodram w wykonaniu Zbigniewa Zapasiewicza (aktor stworzył także wybitną kreację jako radiowy Pan Cogito, w słuchowisku przez siebie reżyserowanym) na początku lat 80. krytycy uznali za eksperyment artystyczny, nowatorski w formie i w pełni udany.